Heemkundeverenigingen verdienen méér aandacht — ook onder jongeren

Opinie

In een tijd waarin digitale trends en snelle veranderingen de boventoon voeren, dreigt het werk van heemkundeverenigingen vaak te vervagen naar de achtergrond. En dat terwijl juist deze organisaties een onmisbare schakel vormen in het bewaren van onze leefomgeving, cultuur en geschiedenis. Het is hoog tijd dat we heemkundeverenigingen serieus nemen — en jongeren meenemen in hun missie.

Wat is heemkunde?

Het woord heemkunde komt van het woord heem, dat vrij vertaald ‘woonplaats’, ‘besloten erf’ of ‘thuis’ betekent. Heemkunde is kort gezegd de studie van de eigen woonomgeving — de streek, het dorp, de stad — gezien vanuit meerdere gezichtspunten: geschiedenis, archeologie, dialect, natuur, landschap, volksgebruik. “Heemkunde is de kennis van de eigen (woon)omgeving, gezien vanuit zoveel mogelijk gezichtspunten.”

Wat doen zij en waarom is hun werk belangrijk?

Heemkundeverenigingen verzamelen, documenteren en presenteren alles wat het lokale verleden en heden rijk is: veldnamen, oude wegnamen, verhalen van bewoners, foto’s, archieven, dorpsgezichten, tradities.  Ze geven vaak advies over monumentenzorg, straatnaamgeving of dorpsontwikkeling. Daarmee vormt hun werk de brug tussen verleden, heden en toekomst. Zonder hen zouden veel microverhalen verloren gaan — verhalen van gewone mensen die de kleinschalige identiteit van een streek maken.

Op het spel staat veel meer dan nostalgie. Lokale identiteit, gemeenschapszin en het besef van waar we vandaan komen hangen samen met de aandacht voor het ‘heem’. Zoals een heemkundekring zelf zegt: “Een mens vindt in zijn omgeving, het heem, zijn eigen identiteit terug.” Verdwijnen die verhalen, dan verliest een regio niet alleen haar geschiedenis, maar ook een deel van haar fundament.

Waarom denken velen dat het oubollig is — en waarom is die indruk onterecht?

Veel mensen associëren heemkunde met stoffige archieven, oude foto’s en vergeelde kaarten. De vergrijzing van de leden versterkt die indruk: verenigingen kampen met een verouderend bestand. Maar dat hoeft allerminst te betekenen dat het werk ‘uit de tijd’ is. Integendeel: de inzet van heemkundeverenigingen is juist relevant voor jongeren die op zoek zijn naar identiteit, verbinding en betekenis.

Dat jongeren afzien van deelname heeft vaak te maken met het beeld dat heemkunde saai of achterhaald zou zijn. Echter, nieuwe vormen van activiteit — digitale archieven, interactieve routes, samenwerking met scholen — tonen dat er wél degelijk interesse is bij de jeugd. Want wie herkent nou niet het gevoel iets van zichzelf terug te vinden in straatnamen, de wijk waar je opgroeit of verhalen van je ouders en grootouders?

Juist door jongeren te betrekken, kan de energie en toekomst van heemkunde worden veiliggesteld. Wanneer jongeren zich engageren — bijvoorbeeld via podcasts over historische plekken, fotoprojecten, buurtwandelingen met augmented reality — dan komt ‘het oude erfgoed’ tot leven op een manier die aansluit bij hun belevingswereld.

Een oproep aan de toekomst

Heemkundeverenigingen verdienen meer aandacht, van de gemeenschap, van lokale overheden én van jongeren. Niet omdat we in het verleden willen blijven hangen, maar omdat juist dat verleden ons dé fundamenten biedt voor het hier en nu. Laten we samen zorgen dat de verhalen, de namen, de beelden en de gebruiken bewaard blijven — én deel worden van de toekomst van de jeugd. Want identiteit is geen museumstuk; het is leven, verbinden en doorgeven.

Juist in een wereld die steeds meer globaliseert, is het ‘heem’ — je eigen plek — geen luxe, maar een noodzaak. Heemkundeverenigingen hebben daar een leidende rol in. Tijd dus om de denkbeeldige stoftekening van de archiefkast weg te vegen en te zien dat heemkunde wél degelijk van deze tijd is.