Luister live
Bus Stop, Apanas, Siberie, 1994
Internationaal gewaardeerde fotografe Bertien van Manen (1942, Den Haag) wordt gezien als een van de vernieuwers van de documentaire fotografie. Ze begon haar carrière als modefotograaf, na haar studie Franse taal en literatuur. Geïnspireerd door ‘The Americans’ van Robert Frank switche ze van mode- naar documentairefotografie. Ze had haar eerste tentoonstelling in ‘The Photographers Gallery’ in Londen in 1977.
''Ik zat op school bij kinderen wiens vader mijnwerker was. Mijn eigen vader was ingenieur van de Staatsmijnen. Wij woonden in het Villapark, ik ben de oudste van vier kinderen. Al mijn schoolvriendinnetjes woonden op de Molenberg, ik heb veel herrinneringen aan deze plek. Zo was er een bomkrater, als die bevroren was durfden we erop te spelen. We hadden in Heerlen de ‘Lange Jan’, een mijnschoorsteen. Als ik aan vroeger denk zie ik deze meteen voor me. Ook de hoeveelheid kerken is me bijgebleven.''
Bertien zat op De Mariaschool op Molenberg. Vanaf haar 13e ging Bertien naar een kostschool in Vaals. En niet zomaar één. Tegenwoordig kent iedereen het als kasteel Bloemendaal in Vaals. ‘’Om verval van het huis te voorkomen, werd Bloemendaal in 1978 aangekocht door de gemeente Vaals. Het was de bedoeling dat het huis zou worden opgeknapt, maar de benodigde gelden hiervoor ontbraken. Van 1968-1980 was op Bloemendaal het Sophianum gevestigd, een scholengemeenschap voor HAVO en Atheneum...’’ - Wikipedia
Bertien met een Rolleiflex
Bertien kreeg op haar dertiende een Rolleiflex. Een van de meest geliefde TLR camera's ooit gemaakt volgens vele fotografen. Zo zijn veel van de meest iconische foto’s gemaakt met een Rolleiflex. Maar daar bleef Bertien niet bij.
''Fotograferen is wel altijd de grootste passie geweest. Ik begon te fotograferen met een Rolleiflex, later een Mamya, een Nikon, een Leica en sinds de jaren ’90 ben ik steeds kleiner gaan werken, en werk ik sindsdien met een automatisch kleinbeeldcamera. Het werken met een ‘amateurcamera’ leverde veel op, ik was onzichtbaarder en werd onderdeel van de verschillende gemeenschappen waar ik fotografeerde.''
Aanvankelijk begon Bertien als modefotograaf. In de jaren 70 maakte zij de switch naar documentaire fotografie. Haar eerste project kan ze zich nog goed herinneren.
''Dat was Vrouwen te Gast, een project over vrouwelijke gastarbeiders in Nederland eind jaren ’70. Ik ben altijd op zoek geweest naar sterke beelden. Als autodidact was de vorm voor mij minder belangrijk. Doordat ik oneindig in fotoboeken van andere fotografen heb gekeken ben ik zeer gefascineerd geraakt door het maken van sterke beelden.''
David en zijn tante, West Virginia, 1985
Op het moment is er in het Schunckmuseum een exclusieve tentoonstelling te zien van Bertien van Manen genaamd ‘’Gluckauf’’. Een verhaal over het mijnwerkersbestaan uit de verschillende series die Bertien heeft gemaakt.
''Het begon met de aankoop van Schunck van zes werken uit de serie Moonshine (US). In deze serie fotografeerde ik mijnwerkers in de Appalachen. Enige tijd later ontstond vanuit Schunck het idee om een tentoonstelling te maken over mijnwerkers, omdat ik veel van mijn fotoprojecten ben begonnen in mijnwerkersgemeenschappen. Het werd een grote duik in het archief en zo vormde Gluckauf zich.''
‘’Bertien van Manen fotografeert voornamelijk mensen in alledaagse situaties, in gebieden waar politieke en sociaal-maatschappelijke veranderingen plaatsvinden. Het draait in haar foto’s niet om historische gebeurtenissen, maar om de langdurige ontmoeting, de nabijheid tot de geportretteerden en het vastleggen van het dagelijkse leven. Kenmerkend voor Van Manens werk is dat zij er in slaagt dicht bij haar onderwerp te komen. In plaats van op en neer te reizen naar een plek dompelt zij zich onder in de plaatselijke cultuur en leeft zij samen met de mensen wiens leven ze documenteert.’’ - Schunck
De foto’s beslaan over een periode van eind jaren 70 tot aan 2014. Een heus archief dus. Samen met Schunck is deze imposante tentoonstelling tot stand gekomen. ‘’De interesse van Bertien van Manen in het mijnwerkersleven leidde haar in 1979 naar Yorkshire in het Verenigd Koninkrijk, waar de mijnbouw een belangrijke industrie was. Tussen 1985 en 2013 reisde ze acht keer naar de Appalachen in de Verenigde Staten om eerst vrouwelijke mijnwerkers en vervolgens regelmatig een bevriende mijnwerkersfamilie uit Kentucky te fotograferen. Begin jaren 90 bezocht ze in Siberië in Rusland de bewoners van een dorp gelegen in een van de grootste steenkoolwinningsgebieden ter wereld. Even veelzeggend zijn de foto’s die Bertien maakte van Most, een stad in Tsjechië, die in zijn volledigheid plaats moest maken voor de uitbreiding van een mijn.’’ - Schunck
We komen door middel van de foto’s op heel veel plekken. Het is een reis langs allerlei soorten gebieden die een connectie hebben met het mijnverleden. Naast dat elke reis een impact had op Bertien, heeft de serie die ze maakte in Yorkshire het meeste indruk op haar gemaakt.
''De serie die ik heb gemaakt in Yorkshire was mijn allereerste reis. Ik was alleen en ik werd hier door een mijnwerker afgezet. Ik belde aan bij mensen en ik kreeg direct toegang tot hun persoonlijke leven. Ik ben er heel diep ingedoken, heb deze mensen geinterviewd, ik mocht bij ze wonen en alles fotograferen. Het heeft me veel vertouwen gegeven om zo in mijn verdere leven fotoprojecten aan te gaan.''
Boven: Crossley Street, New Sharlston, Yorkshire, 1979
Onder: Sheila, Wakefield, Yorkshire, 1979
''Je ziet in deze tentoonstelling een hoop ‘nieuwe’ beelden. Het is een overzicht van mijn werk, met een heel nieuwe insteek. Daar ben ik trots op.''
‘’In 1981 bezocht de Nederlandse fotograaf Bertien van Manen de Tsjechische stad Most, althans wat er van over was. In 1964 had de communistische regering van Tsjechoslowakije besloten dat de mijnindustrie hier vrij baan zou krijgen. De sloop van een middeleeuwse stad (met een brouwerij uit 1470) was de prijs die betaald moest worden voor het draaiend houden van de zware industrie.
Van Manen fotografeerde de inmiddels deels gesloopte stad als een oorlogsgebied. Het is moeilijk om niet aan een kapotgebombardeerde stad te denken als je naar de geblakerde ruïnes en de dode bomen kijkt. Op een van de gebouwen zien we in witgeschilderde letters een ogenschijnlijk raadselachtige tekst in het Duits staan: Wir kapitulieren nie! (wij geven ons nooit over).’’ - Volkskrant
Ze heeft altijd, voor zover mogelijk, contact gehouden met de families waar ze tijdelijk woonde en waarvan ze het leven vastlegde.
Van Manen fotografeerde behalve in het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten en Rusland ook in onder andere China, Hongarije en in voormalige Sovjetrepublieken. Haar werk is wereldwijd tentoongesteld waaronder in New York, San Francisco, Tokio, Baltimore, Parijs, Amsterdam, Rotterdam, Antwerpen, London en Winterthur in Zwitserland.
De tentoonstelling in het Schunckmuseum is te bezichtigen tot 3 september. Te zien van dinsdag t/m zondag van 11:00 tot 17:00 uur. Wat de toekomst nog in petto heeft?
''Er liggen plannen klaar om weer in mijn archief te duiken, samen met ontwerpers en curatoren. Wat dat zal brengen is nog onbekend, maar ik kijk er zeer naar uit.''
Meer informatie over de tentoonstelling? Wij zijn langs geweest om er een kort verslag van te maken!
